Zawroty głowy i mdłości (kręcenie w głowie) – objawy, przyczyny, diagnostyka, leczenie

Praktycznie nie ma osoby, która nie doświadczyłaby przynajmniej raz w życiu zawrotów głowy (kręcenie w głowie). Zawroty mogą się pojawić zarówno w wyniku szybkiego poderwania się z pozycji lezącej jak i z powodu zaburzeń systemu równowagi. Zawroty głowy to odczucie ruchu wirowego, które pojawia się pomimo stania na stabilnym podłożu, często zawrotom głowy towarzyszą mdłości. Pacjent czuje, że traci równowagę, „kręci mu się przed oczami” lub czuje uogólnioną słabość. Ważny jest dokładny opis objawów przez pacjenta, ponieważ niektórzy zawrotami głowy określają również uczucie osłabienia nóg, niepewny chód, a także uczucie lęku wysokości. W medycynie istnieje co najmniej kilkadziesiąt przyczyn powstania zawrotów głowy. Jednakże pojawienie się zawrotów głowy bardzo często związane jest z dysfunkcją szyjnego odcinka kręgosłupa i obręczy barkowej (ten artykuł będzie poświęcony głównie tej przyczynie tego problemu).

Anatomia i uszkodzenia

Szyjny odcinek kręgosłupa jest zbudowany z siedmiu kręgów nałożonych jeden na drugi. Pierwsze dwa kręgi szyjne łączą głowę z kręgosłupem. Dzięki ich nietypowej budowie możliwy jest tak duży zakres ruchu głową. Wszystkie kręgi są połączone między sobą za pomocą stawów otoczonych więzadłami, a także licznymi mięśniami. Kręgosłup szyjny wyróżnia się największą ruchomością spośród innych odcinków kręgosłupa. Wymaga to wyjątkowo sprawnego systemu stabilizującego głowę i szyję.

W przypadku zawrotów głowy trzeba przeanalizować szczegółową budowę kręgów szyjnych i układu krążenia. W bocznych częściach łuku kręgowego znajdują się dodatkowe otwory. Przechodzą przez nie tętnice kręgowe, dzięki którym krew dociera do tylnej części mózgowia, a także do móżdżku (móżdżek ma tu duże znacznie ponieważ odpowiada za prawidłową koordynację i utrzymanie równowagi ciała). Tętnicom kręgowym towarzyszą nerwy kręgowe, które mają za zadanie sterować ich funkcją (skurcz lub rozkurcz w zależności od zapotrzebowania mózgu na tlen i substancje odżywcze). Tętnice kręgowe to nie jedyne naczynia dostarczające krew tętniczą do mózgu. Dzięki szerokiemu ukrwieniu i powstaniu „koła tętniczego mózgu” nasz organizm jest w stanie radzić sobie z zaburzeniami krążenia mózgowego.

Niestety w przypadku znacznych zmian zwyrodnieniowych w odcinku szyjnym, nieprawidłowej postawy (zgarbienie w odcinku piersiowym z przegięciem górnego odcinka szyjnego do góry) oraz dużego napięcia mięśni głowy i szyi może dojść do zaburzeń przepływu tętnic kręgowych, co może wpłynąć na początki zawrotów głowy.

W przypadku kręcenia w głowie kluczowe może być również nadmierne napięcie mięśni podpotylicznych. Mięśnie podpotyliczne to mięśnie łączące czaszkę z pierwszym i drugim kręgiem szyjnym. Posiadają one dużą ilość receptorów czucia głębokiego (proprioceptory). Dzięki proprioceptorom wiemy jak ułożona jest głowa oraz kiedy zmienia swoje położenie. Możemy to ocenić z zamkniętymi oczami, nie potrzebujemy do tego kontroli wzroku. Receptory czucia głębokiego oprócz wzroku i słuchu wchodzą w skład narządu równowagi. Prawidłowa funkcja i współdziałanie tych trzech systemów jest niezbędna do właściwego poruszania się i kontroli ciała podczas ruchu.

W jednym z badań naukowych wykazano, że zmiany zanikowe w mięśniach podpotylicznych przyczyniają się do bólu, nadmiernego napięcia mięśni powierzchownych szyi i obręczy barkowej oraz zaburzeń równowagi. Ponadto dowiedziono, że wstrzyknięcie środka znieczulającego do mięśni podpotylicznych powoduje niestabilność odcinka szyjnego oraz zawroty głowy.

Objawy

W przypadku zawrotów głowy i mdłości pochodzących z dysfunkcji kręgosłupa istnieje szereg objawów charakterystycznych:

– objawy pojawiają się po zmianie pozycji ciała (najczęściej po wstaniu z leżenia lub siedzenia),

– zawroty głowy nasilają się po ruchach skrętnych głowy oraz podczas odchylenia głowy do góry,

– objawy trwają od kilku minut do kilku godzin (najczęściej objawy nasilają się podczas niekorzystnych ruchów natomiast uspokajają się gdy głowa jest w pozycji neutralnej – patrzy na wprost),

– zawrotom głowy może towarzyszyć ból głowy i szyi,

– bardzo często pacjenci mają odczucie niestrawności, mdłości, mogą się zdarzyć nawet wymioty,

– u większości pacjentów występuje ograniczenie zakresu ruchomości kręgosłupa (piersiowego i szyjnego) oraz zwiększone napięcie i bolesność mięśni szyi,

– problemy z równowagą w momencie zmiany pozycji głowy w trakcie ruchu,

– często w wywiadzie pojawia się uraz odcinka szyjnego,

– do objawów dodatkowych możemy zaliczyć: oczopląs oraz zaburzenia słuchowe (niedosłuch, szumy uszne).

Przyczyny

W przypadku kręcenia w głowie powiązanego z układem ruchu istnieje kilka przyczyn, które wpływają na pojawienie się objawów pacjenta. Jedną z głównych przyczyn jest nieprawidłowa postawa, szczególnie w pozycji siedzącej. Jeśli głowa jest opuszczona, barki wysunięte do przodu to mięśnie odpowiedzialne za prawidłową postawę są w nieustannym napięciu. Z czasem negatywne nawyki utrwalają się a stawy dostosowują się do nieprawidłowej pozycji ciała. Taka sytuacja powoduje, że kręgosłup w odcinku piersiowym i przejściu szyjno-piersiowym nadmiernie zgina się natomiast górny odcinek szyjny i głowa (żeby patrzeć przed siebie a nie w dół) odchyla się do góry. Takie ukształtowanie wpływa na zaburzenia ustawienia kręgów szyjnych, duże napięcie mięśniowe a także na drogę przejścia tętnicy kręgowej przez otwór wyrostka poprzecznego.

Kolejnym czynnikiem, który może wpływać na powstanie zawrotów głowy są zmiany zwyrodnieniowe. Choroba zwyrodnieniowa obejmuje wszystkie struktury, które tworzą staw: podchrzęstną warstwę kości, torebkę stawową, więzadła oraz mięśnie. W wyniku zmian zwyrodnieniowych kręgi ulegają deformacji. Ich struktura staje się nierówna, tworzą się wyrośla kostne (osteofity), dochodzi do zwapnień w obrębie więzadeł, torebki stawowej oraz mięśni. Ponadto dochodzi do zaburzenia ustawienia kręgów w przestrzeni (zmniejszenie przestrzeni pomiędzy kręgami oraz przesunięcia w kierunku przednio-tylnym) co wpływa na przebieg naczyń krwionośnych i nerwów.

Do kręcenia w głowie może przyczynić się także asymetria w przypadku skrzywienia kręgosłupa (skoliozy). W takim przypadku dochodzi do trójpłaszczyznowego zaburzenia ustawienia kręgosłupa a w przypadku zmian zaawansowanych także do deformacji samych kręgów. Asymetria będzie powodowała ucisk stawów, naczyń krwionośnych oraz nerwów po jednej stronie szyi a zwiększone napięcie i rozciągniecie po drugiej.

Jednym z czynników, który również może przyczynić się do powstania zawrotów głowy jest sztywność odcinka szyjnego. Jest ona bardzo często wynikiem zblokowania stawów międzykręgowych w wyniku niskiej aktywności ruchowej. W przypadku sztywności pojawia,  zwiększone napięcie mięśniowe, które niekorzystnie wpływa na przepływ krwi w odcinku szyjnym oraz na układ nerwowy sterujący tym przepływem.

W tym miejscu należy dodać, że kiedy jeden z powyższych czynników spotka się z miażdżycą naczyń krwionośnych to ryzyko zawrotów znacznie wzrasta!

Diagnostyka

Pacjenci z zawrotami głowy i mdłościami wymagają bardzo precyzyjnej diagnozy. Diagnostyka powinna obejmować dokładny wywiad (historia choroby, aktualne objawy, choroby towarzyszące). Następnie konieczna jest ocena postawy ciała i badanie ruchomości kręgosłupa mające na celu wykrycie segmentów o zaburzonej ruchomości. Ważne jest także badanie napięcia mięśni obręczy barkowej, szyi oraz głowy. Testy muszą być bardzo delikatne ponieważ zbyt intensywne ruchy głową mogą nasilić objawy.

Dla uzupełnienia diagnostyki niezbędne są badania obrazowe. Badanie RTG wskaże zmiany zwyrodnieniowe kręgów oraz ewentualne anomalie w budowie kręgów. Bardzo pomocnym badaniem może być przepływ tętnic szyjnych i kręgowych. W uzasadnionych przypadkach lekarz może zlecić badanie rezonansu magnetycznego (MR) lub tomografii komputerowej (TK).

Diagnostyka różnicowa

W celu skutecznego leczenia konieczne jest dokładne ustalenie przyczyny objawów. Zawroty głowy mogą występować m.in. w przypadku:

– uszkodzenia narządu równowagi

– uszkodzenia ośrodkowego układu nerwowego

– migrenowych bólów głowy

– zatrucia pokarmowego lub chemicznego

– choroby nowotworowej

– zaburzeń psychicznych

– zaburzeń układu krążenia: nadciśnienie tętnicze, wady serca

– hipoglikemii (zbyt niskie stężenie glukozy)

– niepożądanego działania leków

– hipotonii ortostatycznej (zawroty głowy podczas szybkiej zmiany pozycji np. szybkiego wstawania z pozycji leżącej w przypadku osób przewlekle leżących).

Leczenie

Na początku warto rozpocząć od nauki zasad profilaktyki przeciążeń. W pozycji stojącej należy pamiętać by głowę trzymać możliwe w pionie (opuszczenie głowy w dół lub zadzieranie jej do góry może nasilać objawy). W pozycji siedzącej należy trzymać głowę w pionie lub opierać ją na zagłówku krzesła lub fotela. W miarę możliwości warto się położyć i odpocząć. Należy unikać wszelkich skrętów głowy (szczególnie gwałtownych). Ponadto wszelkie ruchy i zmiany pozycji ciała należy wykonywać spokojnie. W przypadku pojawienia się zawrotów pacjentom często pomaga głęboki i spokojny oddech.

Właściwą terapię warto rozpocząć od rozluźniania mięśniowo-powięziowego tylnej części głowy, szyi, mięśni piersiowych oraz całej obręczy barkowej. Dodatkowo pomocne może być rozluźnienie rejonów odległych, które mogą rzutować na rejon głowy. Rozluźnienie przyspieszy  proces regeneracji tkanek, poprawi krążenie oraz  mobilność stawową. W przypadku zawrotów głowy rozluźnianie musi być na początku delikatne i przeprowadzone tylko przez doświadczonego fizjoterapeutę. Zbyt intensywny masaż lub zła dobór pozycji dla pacjenta może nasilić objawy!

Podczas procesu rehabilitacji kluczowa będzie praca nad stabilizacją odcinka szyjnego i obręczy barkowej. Jest to bardzo ważny element terapii bowiem dąży on do trwałej zmiany nieprawidłowej sylwetki pacjenta. Jeśli nie wpłyniemy na zmianę nieprawidłowej sylwetki to niestety objawy mogą nawracać. W przypadku ćwiczeń stabilizacji kluczowe jest osiągnięcie prawidłowej pozycji głowy, obręczy barkowej oraz wydechowego ustawienia klatki piersiowej. Terapia powinna brać także pod uwagę poprawę stabilizacji centralnej.

Stabilizacja centralna  to kontrola mięśni głębokich tułowia odpowiedzialnych za „centrum” naszego ciała (regionu miedniczno-lędźwiowego) zarówno w warunkach statyki jak i dynamiki. Bardzo istotna będzie również praca nad wyrównaniem dysbalansu mięśniowego w rejonie szyjno-piersiowym (rozluźnienie i rozciągnięcie mięśni przeciążonych a wzmocnienie osłabionych).

Jeśli z czasem doszło do wycofania się objawów i pacjent nie odczuwa już zawrotów, warto skupić się na wszystkich przyczynach problemu. Jeśli do negatywnych czynników należą ograniczenia ruchomości w stawach kręgosłupa szyjnego i piersiowego konieczna może być poprawa zakresów ruchomości. Do tego celu wykorzystać można zarówno ćwiczenia jak i terapię manualną (poprawi elastyczność torebki stawowej oraz tkanek okołostawowych). Ważne, aby zwrócić  uwagę na zakres ruchów w obrębie całego kręgosłupa oraz obręczy barkowej . Należy pamiętać, że ograniczenie jednego rejonu zawsze będzie wpływać niekorzystnie na sąsiedni.

Jeśli istnieją przeciwwskazania do rehabilitacji lub rehabilitacja nie przynosi zadowalających rezultatów lekarz może przepisać leki poprawiające krążenie mózgowe, które mogą wpłynąć na złagodzenie objawów. Warto jedynie pamiętać, że proces rehabilitacji jest ukierunkowany na przyczyny problemu a farmakoterapia na objawy. Jeśli stan pacjenta nie jest ostry warto rozpocząć od rehabilitacji. W przypadku pacjentów, którzy dodatkowo posiadają miażdżycę należy również wprowadzić zmiany stylu życia związane z właściwą dietą i suplementacją.

Fizykoterapia

Fizykoterapia w przypadku zawrotów głowy może być uzupełnieniem terapii. Ma ona na celu złagodzenie objawów oraz rozluźnienie napiętych mięśni. Należy pamiętać jednak, że istnieją liczne przeciwwskazania do wykonywania zabiegów fizykoterapii w rejonie górnego odcinka szyjnego i głowy (położenie rdzenia przedłużonego, mózgu oraz  móżdżku). Dla bezpieczeństwa zabiegi powinny być wykonywane w rejonie przejścia szyjno-piersiowego oraz w okolicy obręczy barkowej gdzie początek bierze część mięśni biegnących w kierunku głowy. Aby uzyskać poprawę korzystne może być zastosowanie: elektroterapii lub laseroterapii.

Pomoce ortopedyczne

W przypadku zawrotów głowy i mdłości zaopatrzenie może mieć rolę wspomagającą. W stanie ostrym gdy trudno o złagodzenie objawów korzystny może być kołnierz ortopedyczny. Odciąży on  mięśnie odcinka szyjnego (co może wpłynąć na złagodzenie objawów) oraz utrudni ruchy skrętne, wyprost i zgięcie głowy (które często wywołują objawy). Kołnierz można nosić tylko przez krótki okres czasu (maksymalnie kilka godzin dziennie i tylko w momentach największych przeciążeń).

Dodatkowo leczenie można uzupełnić prostotrzymaczem lub popularnym „pajączkiem”. Pomoce te nie są doskonałe (brak  regulacji oraz indywidualnego ustawienia przez fizjoterapeutę) jednakże, w pewnych sytuacjach dają dodatkową korzystną stymulację (czuciową), która pomaga utrzymać prawidłową postawę. W przypadku stosowania jakichkolwiek pomocy ortopedycznych należy pamiętać, że powinny one być tylko uzupełnieniem procesu rehabilitacji, który aktywuje nasz aktywny system stabilizacji.

Ciekawą pomocą są również wszelkiego rodzaju fotele ergonomiczne do pracy oraz poduszki ortopedyczne do spania. Zarówno dobrze dopasowany fotel jak i poduszka mogą wspomóc proces leczenia i wpłynąć na zmniejszenie przeciążeń.

Leczenie operacyjne

W przypadku zawrotów głowy wywołanych dysfunkcją kręgosłupa i obręczy barkowej zazwyczaj zabieg operacyjny nie jest brany pod uwagę. Strategia leczenia opiera się głównie na procesie rehabilitacji oraz farmakoterapii.

Rokowania

W przypadku zawrotów głowy i mdłości ciężko o precyzyjne rokowania. Jest co najmniej kilka możliwych przyczyn (związanych z kręgosłupem i obręczą barkową) dolegliwości, które mogą dawać różne nasilenie objawów. Najłatwiej o poprawę w przypadku dolegliwości wywołanych zmianami przeciążeniowymi układu mięśniowo-stawowego. Trudniejsze jest leczenie dolegliwości wywołanych urazami, utrwaleniem nieprawidłowej postawy oraz zaawansowanymi zmianami zwyrodnieniowymi. W każdym przypadku w dłuższej perspektywie czasu kluczową rolę w procesie rehabilitacji odgrywa profilaktyka przeciążeń oraz praca nad prawidłową postawą. W przypadku wielu pacjentów konieczne jest połączenie procesu rehabilitacji wraz z farmakoterapią.

Bibliografia

1. Schunke M., Schulte E., Schumacher U., Voll M.:PROMETEUSZ Atlas Anatomii Człowieka. Anatomia ogólna i układ mięśniowo-szkieletowy, MedPharm Polska, Wrocław 2009
2. Maas V. S.: Uczenie się przez zmysły. Wprowadzenie do teorii integracji sensorycznej. Wydawnictwo Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1998
3. Narożny W., Siebert J., Wojtczak R., Epidemiologia zawrotów głowy zaburzeń równowagi.„Forum Medycyny Rodzinnej” 2010; 4, nr 5: 356–365
4. Brandt T., Bronstein A., Cervicalvertigo, “NeurolNeurosurg Psychiatry”